Koje su fundamentalne razlike između ozime i jare pšenice? Koja daje veći prinos, a šta su prednosti one druge? Kako razlikovati sjeme, ako ne znamo kada ga sijati? Šta su to fakultativne sorte?
Pšenica je, pored kukuruza i riže, najzastupljenija ratarska kultura uopće na svjetskim oranicama, pa time i jedna od najrasprostranjenijih poljoprivrednih kultura uopće. Globalno se godišnje posije oko 220 miliona hektara pšenice, a proizvodnja iznosi oko 750 miliona tona zrna. U Bosni i Hercegovini površine zasijane pšenicom značajnije variraju, godišnje je to oko 60 hiljada hektara, dok proizvodnja u našoj zemlji iznosi oko 300 hiljada tona zrna. Najveći dio navedenih svjetskih površina pokrivaju ozime forme pšenice, a iste su dominantne i kod nas.
Naravno, svima je jasno da ozima pšenica prezimljava u polju, na što sam naziv ukazuje, potom nastavlja svoj razvoj u toku proljeća i žanje se u toku ljeta naredne godine. Prema tome, proljetna ili jara pšenica se sije u proljeće i dozrijeva za žetvu iste godine.
Pomenute razlike u rokovima sjetve za posljedicu imaju i velike razlike u dužini trajanja vegetacije, pa tako od sjetve do žetve ozime pšenice prođe 250-270 dana, dok vegetacija jare traje između 110 i 130 dana.
Ključna razlika između ozimih i jarih formi pšenice leži u brzini prolaska kroz proces jarovizacije ili vernalizacije. To je specifičan fiziološki proces uvjetovan djelovanjem niskih temperatura u početnim fazama razvoja, a koji ima induktivno djelovanje na prelazak iz vegetativne u generativnu fazu razvoja biljke. Pojednostavljeno, ovaj proces se odvija pod djelovanjem niskih temperatura, a bez njega će se biljka razvijati i rasti, ali neće doći do cvjetanja (klasanja), pa time ni formiranja ploda.
Dužina trajanja i optimalne temperature za jarovizaciju zavise od biljne vrste. Kada je u pitanju pšenica, ozime forme za jarovizaciju trebaju preko 30 dana i temperature od 0 do 2 °C, dok je za jaru optimalna temperatura od 5 do 12 °C u trajanju od 7 do 14 dana.
Generalno se može kazati da je ozima otpornija na niske temperature, ali naravno samo do određene mjere. Optimalne su blage i umjerene zime, zbog toga se ona uglavnom uzgaja u umjerenom klimatskom pojasu do 50° sjeverne geografske širine. Sjevernije predjele karakterišu oštrije zime koje su nepovoljne za uzgoj pšenice, pa se u proizvodnji daje prednost jarim formama koje brže prolaze jarovizaciju i sve faze razvoja, tako su u stanju izbjeći nepovoljne uslove. Predjeli krajnjeg sjevera euroazijskog kontinenta i sjever Kanade su rejoni proizvodnje jare pšenice.
Sjetvom ozime pšenice potrebno je osigurati da usjev u zimu uđe u fazi busanja ili bokorenja (obično sa formirana 3-4 lista). U suprotnom dolazi do izmrzavanja i redukcije sklopa, pa time i do pada prinosa. Pošto se mora računati sa određenim smanjenjem gustine sklopa, obično se u sjetvni ozime pšenice koristi nešto veća norma sjemena, odnosno oko 200-250 kg/ha, u odnosu na 150-200 kg/ha za jaru sjetvu.
Ozima pšenica u proljeće ulazi spremnija, sa već formiranim bokorom, a brzo prelazi u fazu vlatanja. Jače bokori u odnosu na jaru, formira čak 3-5 produktivnih stabala, u odnosu na 1-3 za jare forme. Upravo je jače bokorenje ozime pšenice razlog većeg prinosa koji ona formira. Zrno ozime pšenice ima veću apsolutnu masu, odnosno krupnije je od zrna jarih sorti.
Međutim, iako formira manji prinos, jara pšenica ima viši sadržaj proteina u odnosu na ozimu. Sadržaj proteina u zrnu jare pšenice iznosi 16-21%, dok ih je u ozimoj tek 12-17%. Zbog toga se jara pšenica može koristiti i kao poboljšivač u mlinsko-pekarskoj industriji. Također, interesantno je da tvrda pšenica Triticum durum, specifična po visokom udjelu proteina, postoji samo u jaroj formi.
Optimalan rok sjetve za ozimu pšenicu u našem regionu je od kraja septembra do kraja mjeseca oktobra, najčešće između 10. i 20. oktobra. Sjetvom je potrebno osigurati dobru kondiciju usjeva prije nastupanja zime, a za svako odstupanje od optimalnih rokova preporučljivo je povećati normu sjetve. Razlog za ovo je smanjenje gustine sklopa uslijed izmrzavanja loše kondicioniranih usjeva.
Jara pšenica se sije u rano proljeće, čim uslovi dozvole ulazak mehanizacije u polje. Obično to odgovara periodu od kraja februara do sredine marta.
Koji rizik donosi suviše rana, a koji prekasna sjetva ozimih žitarica?
Iako ne postoje jasne morfološke razlike u izgledu zrna ozimih i jarih formi pšenice, postoji jednostavna metoda za utvrđivanje forme pšenice prema ozimosti. Za to je potrebno naklijati zrno kroz nekoliko dana, i potom utvrditi broj primarnih korjenčića na klici. Naime, ozima pšenica klija sa tri, a jara sa pet primarnih korjenčića.
Klimatske promjene, koje su, bez sumnje, zahvatile i naš region, uzrokuju odstupanja od uobičajene prakse. Brojna istraživanja u svijetu, ali i praksa na terenu su pokazali da se vegetacijska sezona za pšenicu produžava što uzrokuje pomjeranje optimalnih rokova sjetve. Generalno se bilježe blaže zime što znači da se sjetva može obavljati kasnije, ali upravo zbog toga se sve češće preporučuju sorte otporne na kasnije rokove sjetve ili pak fakultativne sorte pšenice.
Sorte pšenice koje se mogu sijati i kao ozimi i kao jari usjevi, nazivaju se fakultativnim. Dakle, one prolaze jarovizaciju i na višim temperaturama, ali podnose i niže temperature tokom zime. Ove sorte rezultat su selekcijskih napora sa ciljem osiguravanja sjemenskog materijala otpornog na aktuelne probleme u biljnoj proizvodnji.
Ratarska proizvodnja u Evropi, naročito posljednjih godina, trpi zbog ekstremnih veremenskih prilika ili takozvanih klimatskih ekscesa koji se ogledaju u sve učestalijim poplavama, sušama ili prevelikim temperaturnim kolebanjima. Stoga, često je potrebno odbaciti ustaljene prakse i tradiciju, a farmeri moraju razumjeti procese kako bi donosili kvalitetne odluke u poslovanju, što važi i za izbor sorte.
Žitarice i uljarice: U teoriji haosa znanje je ključ problema
Posebno je važno naglasiti da se sjemenski sortiment mijenja puno brže nego što ga domaći proizvođači prihvataju, iako selekcija predstavlja koristan alat za rješavanja čitavog niza problema u proizvodnji. Brojne slekcijske kuće i proizvođači sjemenskog materijala u okruženju nude kvalitetne sorte i hibride, koju mogu u izvjesnoj mjeri amortizirati negativno djelovanje klimatskih i drugih nepovoljnih faktora.
Tagovi
Autor
