Autohtone rase i sorte su nemjerljivo bogatstvo jedne zemlje

Novi Program očuvanja genetičkih resursa iz oblasti stočarstva, stupio je na snagu početkom aprila u Republici Srpskoj, a on predviđa zaštitu autohtonih rasa domaćih životinja, među kojima su goveda, ovce, koze, konji, svinje i kokoške.

Izvorne rase su važne za održivu proizvodnju hrane, očuvanje ekosistema, ruralni razvoj i prilagodbu klimatskim promjenama. Program predviđa genotipizaciju i sistemsku zaštitu rasa poput gatačkog govečeta i buše, uz podršku Instituta za genetičke resurse Univerziteta u Banjoj Luci.

"Autohtone rase i sorte predstavljaju nemjerljivo bogatstvo jedne zemlje koje se ogleda kroz istoriju, kulturu i prirodno naslijeđe. Kako bi ostavili narednim generacija ono što smo naslijedili trebamo pored nauke imati i zakonske akte koje definišu šta imamo i koliko imamo", kaže za Agroklub doc. dr Jelena Nikitović, naučna saradnica sa Instituta, koji je nosilac aktivnosti projekata genotipizacije gatačkog govečeta i u skladu sa programom i pravilnikom o podsticajima aktivnosti se nastavljaju.

Zašto su autohtone rase važne?

Uzgoj izvornih (autohtonih) rasa i sojeva životinja koje su prilagođene okruženju u kojem žive je od izuzetnog značaja za jačanje sela, navedeno je u ovom dokumentu, gdje se pojašnjava i da je riječ o manje zahtjevnim i otpornijim životinjama. Istovremeno manji su troškovi njihovog držanja jer su ulaganja minimalna, a dobit može biti višestruka i ekonomski gledano isplativije su za uzgoj.

Njihov nestanak pripisuje se industrijalizaciji, mehanizaciji poljoprivrede, smanjenju pašnjačkih površina, nekontrolisanom uvozu intenzivnih rasa, kao i depopulaciji ruralnog dijela Republike Srpske.

Podaci pokazuju da se osnova stočarske proizvodnje u svijetu zasniva na 14 životinjskih vrsta, koje obezbjeđuju oko 90% potreba za hranom životinjskog porijekla (FAO, 2006). U ukupnoj proizvodnji hrane, domestikovane vrste učestvuju sa 30-40% (FAO, 2006). Pretpostavke brzog povećanja broja ljudi na više od osam milijardi do 2050. godine, kako navode, nameću potrebu održavanja svih raspoloživih izvornih i zaštićenih rasa i sojeva.

Izvorne rase često su potcijenjene u proizvodnji hrane, iako su, posebno u privredi manje razvijenih zemalja, ključne za prehrambenu sigurnost stanovništva. Prilagođene su različitim uslovima sredine, otporne prema različitim zaraznim i nezaraznim bolestima, te skromne u pogledu potreba za hranom. Također, njihov uzgoj ima važnu ulogu u razvoju ruralnog turizma. Proizvodi pripremljeni po tradicionalnim recepturama od izvornih sirovina, iako imaju veću cijenu, istovremeno privlače brojne turiste.

Rizično je izgubiti ih

Program, pored ostalog predviđa uspostavljanje nacionalne politike očuvanja, uspostavljanje i jačanje različitih programa (in situ, on farm, ex situ, in vivo, in vitro) te osnivanje banke gena.

U dokumentu podsjećaju da su autohtone rase jedinstveno genetičko nasljeđe stvarano stotinama i hiljadama godina. U vremenima koja dolaze, proizvodnja hrane, istaknuto je, bit će jedan od strateških prioriteta. Rizično je osloniti se samo na mali broj rasa i time izgubiti izvorne rase i njihove gene koji u budućnosti mogu biti veoma važni.

Kao izvorne (autohtone) i zaštićene rase, odnosno sojevi gajenih životinja, priznate su sljedeće vrste:

• goveda: gatačko goveče i buša,
• ovce: vlašićka pramenka, podveleška ili hercegovačka pramenka i kupreška pramenka,
• koze: domaća balkanska rogata koza,
• konj: bosanski brdski konj,
• svinja: mangulica i
• živina: domaća kokoška pogrmuša ili živičarka.

Dodatno, zaštićena je ergela lipicanskog konja "Vučijak", kao dio evropskog kulturnog nasljeđa i kao genetički resurs, što predstavlja dobro od opšteg interesa.

Trenutna procjena broja jedinki izvornih rasa i sojeva u Republici Srpskoj, prikazana je u tabeli:

Populacijski trend stabilan je jedino za vlašićku pramenku, sve ostale rase imaju negativan trend.

Buši prijeti izumiranje

Buša je rasa goveda koja najvjernije odražava sredinu u kojoj je nastala. Zastupljena je u brdskim i planinskim rejonima, gdje su prirodni uslovi skromni, a poljoprivreda slabije razvijena.

Za ovu rasu goveda može se reći da se sama o sebi brine u toku većeg dijela godine. Početkom proljeća, kada počne vegetacija, buša se pušta na slobodnu ispašu, koja traje do kraja vegetacije. Zimi je ishrana krajnje oskudna i sastoji se uglavnom od kabastih hraniva (sijeno, slama i kukuruzovina), uz neznatno prihranjivanje koncentratom.

Za bušu se opravdano kaže da je goveče koje je živjelo i danas živi u takvim uslovima gdje najvjerovatnije ne bi mogla opstati nijedna druga rasa goveda.

Odlike buše kao sitne izvorne (autohtone) rase su slabo izražene proizvodne osobine. Dlaka grla zavisi od uslova gajenja, tako da je kod dobro gajenih grla kratka i sjajna, a gusta, duga i bez sjaja kod onih u lošim uslovima gajenja. Tamna grla imaju svijetlu prugu duž leđa, koja se često naziva i jeguljina linija. Mliječnost im je mala (oko 1.000 kg po laktaciji), sa sadržajem mliječne masti oko 4%. Ženska jedinka u toku svog života daje u prosjeku od 12 do 16 teladi. Ono što je prednost gajenja buše jeste vrlo lako prilagođavanje na promijenjene uslove držanja, te je vrlo otporna na zarazna i parazitska oboljenja.

Prema nezvaničnim podacima, na prostoru Republike Srpske uzgaja se oko 50 grla, što ukazuje da je brojčano ugrožena i da joj prijeti izumiranje. S tim u vezi izdate su preporuke koje podrazumijevaju izradu posebnog programa uzgoja za bušu, izradu registra uzgajivača te aktivnosti na "vraćanju rase" uvoz grla (pet grla muških jedinki i 12 grla ženskih jedinki) iz zemalja okruženja koja ima potvrdu o autohtonosti, ispitivati pomladak i paziti da ne dođe do uzgoja u srodstvu.

Gatačko goveče

U Programu su dati i podaci i gatačkom govečetu koje je unazad dva stoljeća ukrštano sa različitim rasama. Kao rezultat ovih ukrštanja gubi se njegov prepoznatljiv identitet.

Iako se posljednjih desetak godina u javnosti potencira uzgoj gatačkog govečeta, on je prisutan kod nekoliko individualnih uzgajivača na jednim pojedinim mužjacima (s obzirom da je populacija vrlo mala i skoro zatvoren sistem uzgoja).

Na području Gacka, Nevesinja, Bileće, Berkovića i Kalinovika uzgaja se oko 3.500 grla gatačkog govečeta. Jedan dio populacije se uzgaja na području Livna i Konjica u Federaciji BiH. Zastupljeno je i vještačko osjemenjavanje, ali i prirodno parenje. Najveći broj grla nalazi se u Gacku, gdje su i najbolji proizvodni rezultati. Podaci o brojnosti ukazuju na to da je izuzetno ugroženo i da mu prijeti izumiranje.

Kao koordinator projekata genotipizacije gatačkog govečeta profesorica Nikitović je istaknula da će u narednom periodu provoditi ove aktivnosti i u drugim opštinama u Republike Srspke.

"Ono što je bitno pomenuti da je podrška Ministarstva poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede RS jako bitna, da je rad Instituta prepoznat i da očekujemo dobre rezultate. Od 2020.godine aktivno se radi na stabilnosti populacije potencijalno autohtonog gatačkog govečeta, to je dugotrajan i kontinuiran proces i ja kao naučni radnik uz podršku resornog Ministarstva i Udruženja uzgajivača gatačkog govečeta, vjerujem da ćemo doći do cilja", kaže Nikitović.

Najavljen prvi Međunarodni simpozij o stanju i zaštiti autohtonih pasmina

Program uzgoja goveda u Republici Srpskoj za period 2021.-2026. godine nalaže sljedeće ciljeve u poboljšanju proizvodnih karakteristika ovog govečeta:

• proizvodne osobine: mliječnost krava: minimalno 4.200 kg u standardnoj laktaciji, mliječna mast minimalno 4%, bjelančevine 3,50%; dnevni prirast teladi: muška od 1.000 grama do 1.150 grama, ženska 900 grama, randman toplih polutki preko 60%;
• reproduktivne osobine: dob kod prve oplodnje od 14 do 19 mjeseci, dob kod prvog teljenja od 23 do 28 mjeseci, proizvodni vijek osam laktacija, servis period do 100 dana, indeks osjemenjavanja do 1,8, interval između teljenja do 380 dana;
• eksterijerne karakteristike: razvijena muskulatura, razvijeno i pravilno postavljeno vime, visina grebena bikova sa završenim rastom: od 135 st do 140 cm, visina grebena krava sa završenim rastom: od 124 st do 130 cm, masa tijela odraslih bikova od 1.000 kg do 1.100 kg, masa tijela odraslih krava od 450 kg do 600 kg.

Preporuke date za ovo goveče odnose se na izradu posebnog programa uzgoja, izradu registra uzgajivača, te je potrebno izvršiti izbor do deset uzgajivača koji uzgajaju deset i više grla gatačkog govečeta, a za koje će biti izrađen poseban program uzgoja i biće pod stalnim stručnim i inspekcijskim nadzorom.

Sredstva za zaštitu određenog uzgojno potrebnog broja domaćih životinja i genetskog materijala pojedinih izvornih (autohtonih) i zaštićenih rasa i sojeva obezbje đuju se u agrarnom budžetu Republike Srpske.